Lyfta gruvehistoria fram att

Frå 1541 til 1549 dreiv tyske bergmenn gruvedrift på sylvhaldig koparmalm i Fjellgardane i Fyresdal. Over 400 år etter opna Moisesberg kulturminneløype.

I gråvêret og i eit område med millionar av knott kom det tett på 50 deltakarar då Moisesberg kulturminneløype blei offisielt opna laurdag.

Nils Kristian Moe, utvalsleiar for oppvekst, kultur og omsorg i Fyresdal kommune, fekk oppdraget med å klyppe over det raude sløyfebandet før den 1,5 kilometer lange historiske vandringa tok til.

Kulturminneløypa går gjennom den nedre delen av gruveområdet og lagar eit bilete av korleis bergmennene arbeidde for over 400 år sidan.

Fyresdal kommune har lenge hatt eit ynske om å gjere historia om bergdrifta betre kjent for ålmenta.

På urørte stigar

Fyrste møtestad laurdag var ved Slettfit under Aslestad, før turen gjekk vidare til Støylsdammen der det har kome ny bru over Aslestadåi.

I denne elva var det to fløytingsdammar for tømmer som blei haldne i drift fram til 1960-talet.

Men berghistoria i Fjellgardane tok til lenge før den tid.

Kong Christian den 3. av Danmark/Noreg starta bergverksoffensiven rett etter reformasjonen i 1537.

Bergverka Guldnes i Seljord og Moisesberg i Fyresdal blei starta på denne tida. Sommaren 1541 kom tyske bergmenn frå Sachsen til Fjellgardane for å starte Moisesberg koparverk. I to hektiske somrar blei det tatt ut rettar til 106 skjerp.

I 1541 var det drift i 23 gruver og 6 stollar leia av 6 sjiktmeistrar. Men vanskelege driftstilhøve, dårleg lønsemd og minkande malmmengde førte til at kongen ga ordre om nedlegging av drifta 16. september 1549.

Eldsjeler tok tak

– Spor etter gruvedrifta låg urørt frå dei siste bergmennene reiste derifrå i 1549. Og kanskje hadde dei ligge urørt i 500 år til om ikkje eldsjeler som Arne Åsheim og Bjørgulv Jansen Grave med fleire tok tak. Åsheim har, sidan han var ein gutunge, alltid hatt naturfaglege interesser. Då han blei vaksen auka interessa for dette området og han starta med undersøkingar tidleg på 1970-talet som blei notert og merka. Men utan eldsjeler, velviljuge politikarar og ein positiv kommuneadministrasjon hadde nok gruvene framleis vore ein godt gøymd løyndom, seier Ragnhild Lie Berge takksam for det som i dag er resultatet.

Berge har vore i prosjektgruppa som har arbeidd fram kulturminneløypa saman med Hilde Martini Momrak, Arne Åsheim og Lars Veum.

Historikar på besøk

Forarbeidet med registreringar frå Arne Åsheim resulterte i at Fyresdal kommune spurde om hjelp til arbeidet vidare. På 1990-talet blei gruveområda undersøkt av Norsk bergverksmuseum, under leiing av historikar Bjørn Ivar Berg.

I området ved gruvene Moberg og Grusen blei det registrert 132 røsk, 20 skjerp, 16 stollar med to luftesjakter og 20 kolgroper.

– Etter registreringane og prosjektet var over blei det stille i gruveområdet, men tanken og draumen om å få til ein kulturminnestig forsvann ikkje. I 2008 hadde me i prosjektgruppa den fyrste befaringa, og etter fleire søknadar fekk me i 2013 endeleg stønad til å realisere løypa med skilt og merking, seier Berge.

Ho trur mange fyresdølar som har vore involvert i arbeidet kjenner seg som deleigarar av prosjektet.

– Det har vore stor interesse og støtte frå bygdefolket, og folk har bidrege på ulike vis. Og sidan kommunen har bruka mykje tid og pengar, var det viktig at me kunne sluttføre prosjektet med eit synbart resultat, meiner Berge.

Laurdag fekk vandrarane bli med til stadane det både er registret kolgroper, gruver og stollar, og Bjørn Ivar Berg fortalte ivrig om ulike funn som hadde blitt registrert ved dei ulike stadane.

Berg gav også tidlegare ut ei bok om historia kring Moisesberg gruver.

Fyra til fjellet sprakk

Brytinga for å vinne ut malmen av fjellet gjekk føre seg ved kaldkiling og fyrsetting. Ved fyrsetting blei setteved stabla mot fjellveggen og bålet tent. Deretter gjorde varmen frå bålet sitt til at berget utvida seg og spenningane førde til at fjellet sprakk opp.

– Med denne metoden kunne ein ha ei framdrift på ein til to meter per månad, seier Berg.

Malmen som blei broten ut, blei skeida ved gruva og knust i pukkverk, røsta i haugar med ved og redusert til råkopar med litt sylv i smeltehytta.

Matauk på Nigard Skålid

Etter kulturminnevandringa ved gruvene fekk gjestene bli med ned til tomta til smeltehytta ved Slettfit.

Etter den vel to timar lange guida runden i kulturminneløypa gjekk turen vidare til Nigard Skålid der suppekjelen var klar. Der vanka det både kake, kaffi, talar og underhaldning til gjestene.

Om ein ynskjer å besøke Moisesberg kulturminneløype må ein svinge av frå fylkesveg 405 ved Veum til Fjellgardane. Etter om lag 15 kilometer kjem ein til Aslestad, og etter det fylgjer ein 1,5 kilometer på privat veg til parkeringsplassen for kulturminneløypa.