Utkantleganes sterke talsperson

Elisabeth Swensen (67) har hatt heile karrieren sin som lege i Vest-Telemark. Ho har òg vore ei sterk stemme i offentlegheita som fagkritisk aktivist. Ja, i internasjonale samanhengar har ho også vore utsendt som Norges offisielle utkantlege til verda. Til sommaren pensjonerer den tale- og penneføre kommuneoverlegen i Seljord seg.

– Dokter Swensen, eg har så ulikeleg vondt i skròvet!

– Har du hatt det lenge, og er det slik at smertene strålar ut?

– Eg har vel hatt vondt halvanna vekes tid.

– Har smertene auka på, eller har dei vore likeeins heile tida?

– Neeei, eg har vel fått meir og meir vondt.

– Då får du leggje deg på benken, så eg får klemme litt på nederste del av magen, seier dokter Swensen, og røpar at ho og pasienten ikkje har nokon som helst kommunikasjonsvanskar – at ho altså veit at skròvet er buken.

Fyrste kvinnelege legen i Vest-Telemark

Skulle berre mangle, kan ein vel seie, no når det har gått nesten førti år sidan ho tok imot den fyrste pasienten i si teneste som lækjar i Vest-Telemark. Då hadde ho vore legevikar både i Lofoten og i Finnmark, men eit møte i Kirkenes skulle avgjera vidare tenestestad. Den tannlegeutdanna flatdølen Ottar Flatland fekk seg arbeid i Fyresdal, og Swensen turnusteneste i Tokke. Då stillinga som distriktslækjar der blei ledig, søkte ho denne. Til då hadde det ikkje vore nokon kvinnelege legar i Vest-Telemark. Så kom ei ung bydame, som sikkert kom til å få ungar, og som attpåtil ikkje ville bu i kommunen, men i Fyresdal saman med mannen sin, og søkte og fekk stillinga. Ho var med på å bringe det moderne kvinnelivet til bygdars.

– Å få lov til å bu utanfor kommunen eg var tilsett i, var den fyrste kampsaka mi, smiler 67-åringen, som takkar pasientane ho møtte i Tokke for tilliten dei viste henne.

– Eg såg sikkert ut som ein hippieaktig jentunge, seier ho etter å ha tenkt tilbake på tida som distriktslækjar. Ja, for det var nettopp dét ho var. Fram til 1984 var jobben eit statleg embete; altså var distriktslækjaren ein embetsmann. Stillingsnemninga distriktslækjar likar ho forresten godt; det seier noko om den geografiske dimensjonen, som er ein av dei andre kampsakene hennar. Det har mellom anna ført til at ho har vore med på opprettinga av Nasjonalt senter for distriktsmedisin ved Universitetet i Tromsø.

Framleis ei urban sjel

Slik er altså den tale- og penneføre kommuneoverlegen i Seljord som på det sosiale mediet Twitter omtalar seg sjølv som ei urban sjel. Ho er fødd i Oslo, men oppvaksen på Gjøvik i ein familie der båe foreldra var tannlegar. Elisabeth Swensen starta fyrst med å studere psykologi, men slutta og gjekk over til medisin. I 1980 var ho ferdig utdanna lege frå Universitetet i Oslo. Så ville lagnaden at den urbane sjela skulle få heile si dokterkarriere i Vest-Telemark; fyrst altså som distriktslækjar i Tokke, så ei tid i Vest-Telemark bedriftshelseteneste før ho enda opp i Seljord i 1986 då mannen overtok familiegarden Rådstoga i Flatdal.

Likevel har ho fått dyrka urbanisten i seg noko. Ho arbeider berre i 80 prosent stilling i Seljord, og har hatt bistillingar både ved Universitetet i Tromsø og i Oslo. Dessutan er ho skrivande; ho er fast spaltist i Klassekampen og fast skribent i Tidsskrift for Den norske legeforening.

Me konkluderer med at ho nok totalt sett arbeider godt over hundre prosents stilling. Dét vil ho ikkje snakke om, men derimot om den gongen ho arbeidde full stilling i Tokke, budde i Fyresdal og fekk tre barn – den tida minnest ho ikkje som slitsam.

– Konklusjon?

– Det er forskjell på å vera ung og gamal. Slik er det når ein er ung og svolten på livet – har både lyst til å jobbe og ha lyst til å ha barn. Så er det aldersadekvat å seie at det er ei tid for alt.

Å gje mest til dei som treng det mest

Men så var det desse kampsakene då. Kva har vore den viktigaste kampsaka di?

– Det viktigaste for meg har vore å bevare legetenesta som offentleg, og seta politikarane i stand til å ta gode val. Eg har ynskt at ein skal utvikle legetenester som er i tråd med det offentlege oppdraget; altså å gje mest til dei som treng det mest, svarar den fagkritiske aktivisten, som ho sjølv omtalar seg som.

Aktivisten, som etter at ho går av med pensjon som kommuneoverlege i Seljord 1. juli sikkert framleis kjem til å ha ei røyst i det offentlege rommet, har i det siste også stått opp for folk som ho omtalar som «dei uverdig trengande».

– Eg synest mange blir påført psykiatriske diagnosar, fordi det er det einaste verkemiddelet me har for sjukemelding og uføretrygd. Mange menneske har rett og slett sosial uflaks – dei har kome dårleg ut, og blir ikkje ivaretekne godt nok. Dette er noko eg synest er vanskelegast med jobben. Eg skulle ynskje at Nav og arbeidslivet hadde andre verkemiddel, poengterer ho.

– Til sjuande og sist er det eit arbeidsliv som ikkje ynskjer dei svakaste ytarane inn. Arbeidslivet har ikkje lyst til å ha desse på lønningslista. Då blir det ofte slik at legar gjev diagnosar. Denne gruppa opptek meg, folk som i og for seg ikkje kvalifiserer til noko yting frå det offentlege – dei uverdig trengande. Dette synest eg som lege er vanskeleg, seier ho.

På den andre sida finst dei alvorleg psykisk sjuke, som Swensen meiner får for lite. Opptrappingsplanane for psykiatrien endar ofte med at dei som treng det minst, får mest, hevdar ho.

Ei gliding frå pasient til kunde

– Kva har endra seg mest med dokter- og pasientrolla i dei tiåra du har praktisert?

«Doktor Virvelvind», som me har høyrt ho omtalt som, nøler ikkje eit sekund med å svare:

– No er me mykje meir legar for dei friske. Mange går til lege for å sjekke om dei verkeleg ikkje er sjuke. Det har skjedd ei gliding i helsevesenet frå pasient til kunde – ei kommersialisering som må demmast opp for. Gjer me knefall for at folk får bestemme sjølv kva dei skal ha hjå legen, då har me ikkje noko fag lenger, understrekar lækjaren alvorleg.

Men noko i legetenesta er uforanderleg: ein-til-ein-møtet. Alle oppsøkjer dokteren for å få hjelp. Likevel – på dei tiåra 67-åringen har praktisert, har vel vyrnaden for legen endra seg? Kva tid gjekk du over frå å bli tiltalt som dokter Swensen til berre å bli kalla Elisabeth?

Ho syns minnast at ho blei «Elisabeth» ganske fort.

– Men generelt trur eg at folk likar å ha litt avstand, det er med på å gjera møtet trygt. Eg trur ikkje pasientane likar å ha privatpersonen Elisabeth så innpå seg. Å ha ein profesjonalitet i omgangsforma er ganske roande, meiner ho.

Då vatnet stoppa

Løglege episodar har det nok vore mange av i løpet av åra, men sjølvpålagte restriksjonar gjer at dei aldri blir fortalt. Men med litt lirking får me ut av henne ein fornøyeleg episode frå den tida det blei arrangert Trekkspelfestival på Dyrskuplassen i fyrste del av juni. Dette var i den tida ho hadde legevakt heime, og låg i senga si og sov då ho blei vekt av telefonen som ringde.

«Eg ringer frå Dyrskuplassen. Vatnet har stoppa!»

– Akkurat då hadde det vore vanskar med drikkevasstilførsla på Dyrskuplassen, så eg gav han beskjed om å kontakte Olav Kåsa, dåverande teknisk sjef. Ei stund etter ringte festivaldeltakaren fortvila tilbake til Swensen og gjorde klart:

«Eg trur du tok feil. Det ermeg vatnet har stoppa på!»

– Så måtte eg ned og kateterisere han då, humrar ho.

Forståing for «rare» meistringsstrategiar

Attende til alvoret og kampsakene. Dokter Swensen synest lite om peikefingrane til helsestyresmaktene.

– Bak utsegnene skjuler det seg mykje forakt for enkelte pasientgrupper. Til dømes er det mange som hetsar overvektige eller dei som røykjer eller dei som sit heime og ser på dårlege seriar og snur døgnet. Etter så mange år i legetenesta får ein meir forståing og respekt for val som kan sjå «rare» ut for andre. Mange gjer ting som andre ikkje synest er så lurt. Men når ein ser kva folk har å bale med, forstår ein meir av kva dei gjer for å greie seg. Folk gjer så godt dei kan, og har laga seg levevanar som fungerer for dei. Eg synest det er mangel på respekt å gå laus på umælande personar fordi dei har feil fasong eller har vanar som faktisk er lovlege. Eg òg synest at folk skal slutte med å røykje, men det å ta seg så til rette overfor menneske som har mest lyst til å leva livet sitt i fred, har eg liten sans for.

Lækjaren er den som ser baksida av medaljen, og kjenner denne sida av nesten alle seljordingar.

– Dét er ein del av det ein forvaltar, og slik blir ein på eitt vis einsam. Difor er det ekstra viktig å ha det moro, og eg synest eg har vore flink til å ha det moro på jobb. Det er ikkje minst takk vera eit utruleg bra og mangfaldig arbeidsfellesskap og ein raus arbeidsgjevar. No sluttar eg medan eg har det moro.